Fatos Nano, ish-kryeministri i Shqipërisë që udhëhoqi vendin gjatë tranzicionit nga diktatura komuniste drejt demokracisë, ndërroi jetë më 31 tetor në Tiranë, në moshën 73-vjeçare. Vdekja e tij në një spital nga një sëmundje kronike e mushkërive u njoftua nga Presidenti i Shqipërisë, Bajram Begaj.
Karriera politike e zotit Nano përshkroi harkun e daljes dydekadëshe të Shqipërisë nga regjimi i fundit, më i izoluar dhe ndoshta më brutal komunist në Evropë, në miratimin e diçkaje që i ngjante një demokracie, megjithëse me disa të meta.
Një mbijetues i përsosur politik që u përshtat me rrethanat në ndryshim të vendit të tij, Nano filloi si një ekonomist i ri i Partisë Komuniste dhe një nga të preferuarit e vejushës së despotit të hershëm Enver Hoxha. Gjatë 40 viteve pas Luftës së Dytë Botërore dhe deri në vdekjen e tij në vitin 1985, Hoxha e kishte shndërruar vendin e tij të varfër në diçka të ngjashme me një kamp të madh burgu, portat e të cilit ishin të mbyllura për botën e jashtme.
Nano u emërua për herë të parë kryeministër në vitin 1991 nga pasardhësi i zgjedhur i z.Hoxha, Ramiz Alia, ndërsa themelet e komunizmit shqiptar po shkërmoqeshin. Shpëtimi i Partisë së Punës së Shqipërisë – emri zyrtar i komunistëve – nuk ishte një mundësi dhe Nano u bë udhëheqësi i pasardhëses së saj politike, Partisë Socialiste, një ndryshim emri që ai e detyroi të bënte.
Karriera e tij përfundoi me një humbje zgjedhore 14 vjet më vonë – pas tre mandateve të trazuara si kryeministër, më e gjata prej të cilave zgjati pak më shumë se tre vjet; gati katër vjet në burg pasi u dënua me akuza të dobëta për përvetësim të fondeve të ndihmës italiane nën qeverinë e rivalit të tij të betuar politik, presidentit Sali Berisha; dhe një ikjeje të dëshpëruar nga dera anësore e ndërtesës kryesore qeveritare, ndërsa protestuesit e tërbuar për vrasjen e një politikani të opozitës, Azem Hajdari, e sulmuan atë në vitin 1998.
Këto trazira shënuan fundin e mandatit të dytë nga tre mandatet e tij si kryeministër. Nano u rikthye në detyrë katër vjet më vonë, në vitin 2002, vetëm për t’u rrëzuar përsëri pasi demonstruesit, të zemëruar nga pabarazitë e mëdha të vendit, hodhën gurë në zyrën e tij në vitin 2004, duke paralajmëruar humbjen në zgjedhje vitin tjetër.
“Rrokaqiejt shikonin nga lart sipërfaqje të mëdha të kryeqytetit pa dritë”, shkroi Fred C. Abrahams në librin e tij të vitit 2015 “Shqipëria Moderne: Nga Diktatura në Demokraci në Evropë”, ndërsa ish-komunisti miop, Nano, “bëri një operacion me lazer në sy, shëtiti me Mercedesin e tij të zi nëpër Shqipëri dhe zbukuroi skenën shoqërore”.
Uljet dhe ngritjet e karrierës së zotit Nano pasqyruan turbulencat e Shqipërisë gjatë epokës së tranzicionit.
“Vendi është përfshirë në një spirale hakmarrjeje, të nxitur nga lakmia dhe armët, gjë që e ka lënë pjesën më të madhe të popullsisë në një gjendje privimi dhe terrori ekstrem”, shkroi gazetarja britanike Misha Glenny pasi vizitoi Nano në vitin 1997, ndërsa ai ishte gati të fillonte periudhën e tij të dytë si kryeministër.
Nano, i liruar vetëm së fundmi nga burgu, e ruajti qetësinë përballë anarkisë pothuajse të plotë të vendit të tij. Ai ishte “sarkastik dhe i patrazuar”, shkroi gazetari Michel Bôle-Richard në Le Monde atë verë.
Ai ishte ngritur në karrierën e tij si ekonomist në vitet 1980, duke shërbyer si studiues në Institutin e Studimeve Marksiste-Leniniste në Tiranë, me një këmbë të ngulur fort në regjimin e vjetër të Shqipërisë. Instituti drejtohej nga Nexhmije Hoxha, e veja e Enver Hoxhës. Deri në vitin 1990, Nano i jepte këshilla ekonomike zotit Alia, njeriut që mbante pishtarin e Hoxhës.
Nano “nuk kishte asnjë ves gjatë kohës që punonte në institut”, i tha znj. Hoxha një intervistuesi në vitin 2013, shtatë vjet para vdekjes së saj. “Ai kishte vlerësimin tim më të lartë. E shihja si një kuadër me perspektivë.”
Edhe duke pasur parasysh lidhjet e tij me regjimin, emërimi i Nanos si kryeministër në fillim të vitit 1991 u pa si një përshëndetje për reformistët. Një statujë gjigante e pikturuar me ar e zotit Hoxha në sheshin Skënderbej në Tiranë u rrëzua po atë muaj.
Zgjedhjet e para të lira që nga vitet 1920 u mbajtën në fund të marsit dhe ish-komunistët u mbajtën në pushtet nga një elektorat rural i kujdesshëm ndaj ndryshimit. Një grevë e përgjithshme në qershor nga 350,000 punëtorë e detyroi zotin Nano të largohej nga detyra atë muaj.
Vështirësitë e tij sapo kishin filluar. Pasi Partia Demokratike e Berishës “e emërtuar në mënyrë të papërshtatshme”, komentoi The New York Times – mori pushtetin në vitin 1992, ajo filloi hetimin e zotit Nano.
Ai u arrestua në korrik të vitit 1993. U dënua për akuzat e përvetësimit në prillin e ardhshëm dhe u dënua me 12 vjet burg pas një gjyqi që z. Abrahams shkroi se ishte “plot me manipulime”.
Kryetari i trupit gjykues dha dorëheqjen në mes të gjyqit për shkak të asaj që ai e quajti presion politik për të dënuar. E gjithë çështja u denoncua nga grupet e të drejtave të njeriut si e motivuar politikisht – megjithëse jo nga qeveria amerikane, e cila dyshonte për rrënjët komuniste të Nanos.
Ai i kaloi vitet e ardhshme në burg duke komplotuar kthimin e tij dhe duke e udhëhequr grupin e tij nga qelia e tij prej 10 metrash katrorë, me ndihmën nga jashtë të gruas së tij në atë kohë, Rexhinës.
Rreth kohës së tij në burg, ai i tha gazetës Le Monde: “Në afat të shkurtër njeriu bëhet agresiv, në afat të gjatë shkatërrohet, por në afat të mesëm bëhet më i mençur.
Ai u lirua në mars të vitit 1997 gjatë një amnistie të përgjithshme, ndërsa vendi ra përsëri në kaos pas rënies së disa skemave Ponzi të miratuara nga qeveria, në të cilat ndoshta 80 përqind e popullsisë kishte humbur kursimet. Situata e fundosi zBerishën dhe Nano u rikthye në detyrë atë verë.
Glenny, gazetari britanik, e quajti atë në atë kohë “një reformator të përkushtuar me një shumicë të madhe mbështetëse”, por pranoi se “ai ende nuk ndihet mjaftueshëm i fortë për të denoncuar trashëgiminë e Hoxhës publikisht”.
Situata e Shqipërisë nuk u përmirësua nën drejtimin e Nanos. Socialistët “dinin si t’i mbushnin xhepat”, shkroi zoti Abrahams. “Arsimi dhe njohuritë e tyre të gjuhëve lehtësuan korrupsionin që shpejt u bë sistematik.”
Nano, i rraskapitur kur doli nga burgu, u vu re shpejt nga diplomatët me mansheta të arta, kostume të kurura dhe unaza të mëdha.
Vrasja e politikanit të opozitës, Hajdari, ishte pika e fundit, pasi disa akuzuan zyrtarë qeveritarë për përfshirje në krim. Zyra dhe banesa e Nanos u plaçkitën në trazirat që pasuan dhe ai dha dorëheqjen në fund të shtatorit 1998. Tre burra të përshkruar si anëtarë të një “bande” nga Abrahams u dënuan për vrasjen e Hajdarit në vitin 2002.
“Për vite me radhë, përfshirja e Hajdarit në krim u diskutua gjerësisht”, shkroi Abrahams.
Socialistët fituan një raund tjetër zgjedhjesh parlamentare në vitin 2001 dhe Nano, ende njeriu i fortë i partisë, u rikthye në detyrë. Por kjo nënkuptonte vetëm një periudhë edhe më të gjatë keqmenaxhimi.
Nano dhe socialistët “kishin grumbulluar pasuri të jashtëzakonshme dhe donin më shumë”, shkroi Abrahams.
Partia e tij humbi zgjedhjet në korrik 2005 dhe Nano dha dorëheqjen në shtator. Berisha e pasoi atë dhe shërbeu deri në vitin 2013. Nën administratën e Biden, Berisha u ndalua të hynte në Shtetet e Bashkuara për shkak të “përfshirjes në korrupsion të konsiderueshëm”.
Fatos Thanas Nano lindi në Tiranë më 16 shtator 1952, djali i vetëm mes katër fëmijëve të Thanas Nanos, një ish-drejtor i transmetuesit kombëtar shqiptar dhe Maria (Shuteriqi) Nano, një zyrtare qeveritare.
Një fëmijë i elitës së privilegjuar të partisë, Nano kishte një anë rebele që në adoleshencë, duke formuar një grup roku që luante muzikë, si Beatles, që ishte rreptësisht e ndaluar në atë kohë.
Ai u diplomua në Shkollën e Mesme Sami Frashëri dhe mori një diplomë në ekonomi politike nga Universiteti i Tiranës në vitin 1974. Vitin tjetër, ai filloi punë si ekonomist në një uzinë metalurgjike në qytetin e Elbasanit dhe, në vitin 1983, mori një doktoraturë në ekonomi nga Universiteti i Tiranës.
Kur u emërua si studiues në Institutin e Studimeve Marksiste-Leniniste – disa burime thonë se kjo ndodhi që në vitin 1978, ndërsa të tjera e vendosin në mesin ose fundin e viteve 1980 – karriera e tij mori hov.
Nano la pas Edën dhe Sokol Nanon, fëmijët e tij nga gruaja e tij e parë, me të cilën u divorcua në vitin 2001; gruan e tij të dytë, Xhoanën, me të cilën u martua në vitin 2002; dhe motrat e tij, Sashenka, Vjollca dhe Mimoza Nano.
Ai bëri kandidime të pasuksesshme për presidencën e zgjedhur indirekt të Shqipërisë – të zgjedhur nga parlamenti, ku tre të pestat duhet të bien dakord për një zgjedhje – në vitet 2007 dhe 2012, duke mos arritur të marrë mbështetje të mjaftueshme.
Nano la një gjurmë në jetën politike të vendit të tij, megjithëse të paqartë. “Dinak dhe i paparashikueshëm”, shkroi Abrahams./New York Times
