Kur padrejtësia bëhet plagë e mendjes!

Nga Neli DEMI

Ka një moment në çdo histori terapeutike ku fjala ndalet. Jo sepse pacienti nuk ka çfarë të thotë, por sepse fjalët bëhen të pamjaftueshme. Më ndodh shpesh ta ndjej këtë ndalesë si një pikë kyçe, si një vend i brendshëm ku fjala nuk ka hyrë kurrë. Aty ku nuk është folur, nuk është dëgjuar, nuk është emërtuar kurrë ajo që ka ndodhur. Dhe ajo që ka ndodhur, zakonisht, është një padrejtësi.

Jo një ngjarje e madhe, jo një dhunë e qartë. Por një padrejtësi e vogël dhe e vazhdueshme si ajo pika e ujit mbi shkëmb. Një mungesë. Një fjalë që nuk u tha kurrë. Një sy që nuk të pa. Një përqafim që nuk erdhi. Një braktisje që u quajt “edukatë”. Një turpërim që kaloi si “shaka”. Dhe mbi të gjitha, një zemërim fëminor që nuk u mor kurrë seriozisht. Sepse në vendin tonë, fëmijët nuk kanë të drejtë të ndihen të lënduar. Ata duhet të durojnë. Të kuptojnë. Të falin. Të mos flasin.

Por trupi nuk harron. Zemra nuk fal pa u dëgjuar. Dhe simptomat, herët a vonë, dalin si gjuha e asaj padrejtësie që s’mundi kurrë të flitej.

E padrejta që nuk shihet — dhe nuk emërtohet

Ka një lloj dhune që nuk e shohim si të tillë sepse është “e zakonshme”. Dhe ka një lloj padrejtësie që nuk e quajmë të tillë sepse ndodh brenda dashurisë. Në shtëpi. Në familje. Nga njerëzit që na donin, por nuk dinin si.

Kur fëmija ndëshkohet jo për atë që ka bërë, por për atë që ka ndjerë. Kur i thuhet të mos qajë, të mos frikësohet, të mos mërzitet. Kur ndjenjat e tij shpallen të gabuara, të ekzagjeruara, të tepërta. Ai mëson që nuk ka të drejtë të ndjejë. Dhe kjo është forma më e hershme e padrejtësisë.

Jo rrallë, fëmija përjeton gabimet e të rriturve si faj të vetin. Nëse mamaja nuk e dëgjon, është sepse ai nuk ka folur siç duhet. Nëse babai zemërohet, është sepse ai e ka merituar. Nëse të dy heshtin, është sepse ai nuk është aq i vlefshëm sa të dëgjohet. Dhe kështu nis ndërtimi i një bote të brendshme ku dashuria dhe faji janë të ngatërruara. Ku prindërit bëhen të shenjtë dhe fëmija bëhet problemi. Ku zemra mbushet me heshtje, dhe heshtja me plagë që nuk duken.

Këto plagë nuk quhen trauma. Askush nuk i përmend. Askush nuk i ka bërë me qëllim. Por janë aty. Dhe sa më të padukshme, aq më shumë rrënjosin idenë se “diçka nuk shkon me mua”. Dhe mbi këtë ndjesi ngrihen vite të tëra jete, marrëdhëniesh, përpjekjesh, simptoma që s’kuptohen dot. E padrejta është bërë truall.

Simptoma si dëshmi e së padrejtës

Shpesh, kur flasim për një simptomë, përqendrohemi te përmbajtja: ankthi, depresioni, varësia, vetë-nënvleftësimi, ndonjëherë çrregullime të të ushqyerit ose marrëdhënie të dështuara. Por më pak flitet për simptomën si akt kujtese. Si një mënyrë me të cilën trupi dhe mendja përpiqen të mbajnë mend diçka që është fshirë nga rrëfimi i jetës.

Simptoma shpesh është dëshmi e një përvoje që ka qenë e padurueshme për t’u jetuar kur ndodhi, dhe e papranueshme për t’u emëruar më vonë. Ajo kthehet me një intensitet që shpesh habit edhe vetë pacientin: “Nuk e di pse më kap kjo ndjesi, gjithçka ka qenë në rregull në jetën time.” Dhe pikërisht aty nis kërkimi. Aty ku “gjithçka ka qenë në rregull”, fshihet shpesh një padrejtësi që është mësuar të quhet “normalitet”.

Fëmija që mëson të shtypë ndjenjat për të ruajtur dashurinë e prindit, shpesh rritet duke ndëshkuar veten për çdo emocion që nuk përshtatet me të tjerët. Ajo ndjesi e përhershme që duhet të jesh “mirë”, që nuk ke të drejtë të kërkosh më shumë, që nuk je kurrë mjaftueshëm, janë mbetje të një përvoje ku e drejta për të ndjerë është shkelur pa u parë.

Në këtë kuptim, simptomat janë si një gjuhë që lind nga padrejtësia e pashprehur. Dhe kur i dëgjojmë me kujdes, ato nuk flasin vetëm për dhimbjen e sotme, por për një mungesë të vjetër: për një fjalë që s’u tha, një krah që nuk u zgjat, një ndjeshmëri që mungoi kur ishte më shumë se e nevojshme.

Teoria që i afrohet realitetit

Fatmirësisht, disa autorë e kanë parë këtë lidhje thelbësore mes padrejtësisë dhe simptomës. Alice Miller është ndoshta zëri më i njohur për publikun e gjerë, me shkrimet e saj mbi fëmijën që mban peshën emocionale të familjes. Ajo flet për “fëmijën e mirë”, që mëson të shtypë zemërimin dhe trishtimin për të ruajtur dashurinë e të rriturve dhe që si i rritur, paguan çmimin me depresion, vetë-mohim dhe ndëshkim të vetes.

Donald Winnicott, në mënyrën e tij më të qetë dhe të kujdesshme, na kujton se fëmija nuk ka nevojë për prindër perfektë, por për “mjedisin e mjaftueshëm të mirë”. Dhe kur ky mjedis dështon, jo thjesht njëherë, por vazhdimisht, fëmija nuk zhvillon dot ndjesinë e një vetjeje të sigurt, të mbështetur, të drejtë. Ai mëson të mbijetojë, por jo të jetë.

Selma Fraiberg flet për fantazmat që jetojnë në çerdhe: përvojat traumatike të prindërve që përsëriten te fëmijët e tyre, pa vetëdije, pa qëllim, por me pasoja reale. Këto fantazma janë shpesh forma të trashëguara të padrejtësisë, dhunë që nuk u fol kurrë, ndëshkime që u quajtën edukatë, mungesa që u mbuluan me sakrificë.

Mund të shtohet edhe zëri i Sandor Ferenczi-t, i cili foli me guxim për “terrorin e pakuptueshëm” që fëmija përjeton kur përkujdesësi është edhe burimi i dhunës. Kjo përvojë përmbysëse krijon një ndarje të thellë në brendësi të subjektit, që më vonë ndjehet i çoroditur, fajtor dhe pa të drejtë të kërkojë drejtësi.

Këta autorë na ndihmojnë të kuptojmë atë që shumë pacientë e ndjejnë, por nuk dinë si ta thonë: që në rrënjën e simptomës së tyre nuk qëndron vetëm një gjendje klinike, por një ndjenjë padrejtësie që askush nuk ia pranoi kurrë.

Padrejtësia si tabu kulturore

Në kulturën tonë, fjala “prind” është e shenjtë. Dhe me të, edhe çdo veprim që vjen prej tyre. “Të kanë bërë kokën”, “të rritën”, “të dhanë bukë”, “kanë sakrifikuan gjithçka për ty” etj., janë fraza që dëgjohen shpesh, si një formë ndalese për çdo pyetje, për çdo kritikë, për çdo kujtesë të dhembshme. Fëmija mëson herët se nuk ka të drejtë të ndjejë që është lënduar nga ata që e donin. Ai mëson të heshtë. Dhe më vonë, të mbrojë ata që e lënduan.

Kjo mbrojtje është rrënjosur thellë në mënyrën si shoqëria shqiptare e trajton marrëdhënien prind–fëmijë: me frikë, me faj, me mit. E padrejta që ndodh brenda shtëpisë mbulohet me nderim, me heshtje, me shpjegime që duken logjike, por janë emocionalisht bosh. “Ashtu ishin kohët.” “Nuk dinin më mirë.” “Të donin, por nuk dinin si.” Dhe kështu e padrejta kalon në një gjendje të dyfishtë: nuk quhet e tillë, por gjithsesi lë plagë.

Këto plagë pastaj përjetësohen në një kulturë që nuk njeh vuajtjen si e drejtë të njeriut, por si një borxh që duhet duruar. Që e konsideron vuajtjen si karakter, jo si plagë. Dhe kështu, shumë individë e jetojnë veten si “të dëmtuar”, pa pasur asnjëherë guximin apo lejen për të thënë: “kjo që më ndodhi nuk ishte e drejtë.”

Pikërisht këtu, në këtë çarje midis përvojës së brendshme dhe narrativës kulturore, lind simptomatologjia më e heshtur, më e shpërfillur, më e thellë. E padrejta bëhet e padukshme por asnjëherë e padëmshme.

Të jesh dëshmitar i vonuar

Në një botë që i kërkon individit të harrojë, të falë pa e kuptuar, të pranojë pa u dëgjuar, roli i terapistit është i jashtëzakonshëm: të jetë dëshmitar. Të ulet përballë një njeriu që flet për herë të parë për atë që nuk ka pasur emër. Të mos e ndalë. Të mos e shpjegojë. Të mos e minimizojë. Por të dëgjojë. Dhe me këtë akt të thjeshtë por të fuqishëm, të ndihmojë që ajo që ishte simptomë, të kthehet në histori. Që ajo që ishte e brendshme, të marrë formë të jashtme. Që e padrejta, më në fund, të quhet e tillë.

Nuk është e lehtë. Sepse shpesh, përballë nesh, ulet një njeri që ka ndërtuar gjithë jetën mbi mohimin e saj. Që ka bërë paqe me mungesën e drejtësisë duke ndëshkuar veten. Që ka mësuar të jetë “mirë”, kur në fakt është thyer brenda. Dhe detyra jonë nuk është ta nxjerrim menjëherë nga ai vend por ta shoqërojmë në rrugën e rikthimit tek e vërteta e tij.

Ky proces nuk është vetëm shërim. Është edhe akt drejtësie. Një drejtësi e vonuar, e vogël, intime por thelbësore. Është çasti kur një njeri pushon së menduari që është faji i tij. Kur fillon të kuptojë se ajo që ka ndjerë gjithë jetën nuk ishte çrregullim por një reagim i ndershëm ndaj një padrejtësie të panjohur.

Dhe në atë çast, simptomat ndoshta nuk zhduken. Por marrin një emër. Një kuptim. Një vend në histori. Dhe kjo është më shumë sesa mjekim. Është kthimi i subjektit tek vetja.