Një nga lumenjtë e fundit të egër të Evropës, Vjosa përshkon rreth 272 kilometra nga malet e Pindit, në Greqi, në brigjet e Adriatikut në Shqipëri duke rrjedhur nëpër gryka të ngushta dhe lugina të gjera, ku ujërat e saj blu në jeshile rrëshqasin pranë rrënojave ilire, fshatrave të rrënuara nga koha dhe peizazheve të zymta malore, shkruan Dominis Horner për BBC.
Shtëpia e më shumë se 1 100 llojeve, përfshirë ngjalën evropiane të rrezikuar në mënyrë të konsiderueshme, lundërzat dhe shkabën egjiptiane që shihet rrallë, Vjosa është më shumë se thjesht një lumë; ajo është një litar shpëtimi për komunitetet buzë lumenjve dhe një simbol i trashëgimisë dhe ripërtëritjes shqiptare.
Ujërat e saj bruz dhe habitatet e larmishme mbështesin jetën e egër, peshkimin, bujqësinë dhe gjithnjë e më shumë, eko-turizmin.
Në një lëvizje historike, në mars 2023, Vjosa u krijua si Parku i parë Kombëtar i Lumit të Egër në Evropë – një status që synon të ruajë ekosistemin dhe biodiversitetin e saj unik.
“Lumenjtë janë ndër habitatet më të rrezikuar të Evropës, me më pak se 10% rrjedhje të lirë”, thotë Beth Thoren, drejtore e veprimit mjedisor në Patagonia, e cila bashkëpunoi me qeverinë shqiptare për ngritjen e parkut kombëtar.
Thoren thekson rëndësinë e mbrojtjes së lumenjve si Vjosa.
“Duke qëndruar në brigjet e Vjosës, kupton se nuk ke parë kurrë një lumë vërtet të egër, pa diga, rezervuarë apo brigje betoni që kufizojnë rrjedhën e saj”, shton ajo.
Megjithëse Vjosa tani gëzon statusin e mbrojtur, kërcënimet e mundshme vazhdojnë.
Planet për digën e Kalivaçit, një projekt hidroelektrik në lumë, u anuluan në 2021 pas protestave publike, por presione të tjera priten.
Ndërtimi i Aeroportit Ndërkombëtar të Vlorës pranë Lagunës Vjosa-Nartë – një ndalesë jetike për zogjtë migrues – ka alarmuar ambientalistët, ashtu si edhe një ligj i fundit që lejon zhvillimet e turizmit luksoz brenda zonave të mbrojtura.
Investitorë të mëdhenj si Jared Kushner po shikojnë tani Deltën e Vjosës për resorte të nivelit të lartë duke shkaktuar frikë se rajoni mund të përballet me ndryshime të pakthyeshme.
Mbërrita në fshatin Çarshovë dhe ndalova për drekë në një restorant buzë lumit, në pronësi të Ana Jankut, një banore e përjetshme në Vjosë. Restoranti i Jankut, si shumë të tjerë përgjatë lumit, është tërësisht i vetëmjaftueshëm, me gjithçka që buron nga toka e familjes së saj: perime, bagëti dhe bukë e pjekur në shtëpi, si dhe peshk të sapo kapur (ndërsa po bisedonim, djali i saj Stavro ishte i zënë duke hedhur rrjetat e tij).
Teksa haja byrek, gulash dhe xaxiki të freskët, Janku më shpjegoi se si Vjosa e ka mbajtur familjen e saj për breza të tërë dhe ndërsa ajo e mirëpriti statusin e parkut kombëtar, ajo ende shqetësohet për zhvillimin e ardhshëm që mund të kërcënojë Vjosën.
“Ky lumë është gjithçka për ne. Ne u kujdesëm për të shumë kohë përpara se të mbrohej zyrtarisht”, thotë ajo.
Ajo shprehu lehtësim edhe për digën e Kalivaçit, tashmë e braktisur.
“Nëse dikush dëshiron të investojë në Vjosa, duhet të sigurohet që ta respektojë atë”, thotë ajo.
Duke vazhduar në drejtim të lumit, kalova nëpër fshatrat Kanikol, Strëmbec dhe Kaludh ku lumi mori një karakter më komunitar. Vendasit laheshin në ”pishina” më të qeta, të rinjtë hidheshin nga shkëmbinjtë dhe peshkatarët qëndronin të qetë pranë bregut. Teksa përshkoja një grykë afër Kanikolit, një shqiponjë fluturoi dhe u lëshua poshtë drejt lumit.
Nga Kaludhi në qytetin e Përmetit, iu bashkova një grupi me kompaninë rafting ”Vjosa Explorer” për të trajtuar në mënyrë të sigurt pjesët më të pabesa të lumit.
Fola me Irma Takon, pronaren e pasionuar të kompanisë që themeloi ”Explorer”, tetë vjet më parë, për të krijuar vende pune për të rinjtë në luginën e lumit Vjosa.
”Emigrimi është një nga problemet më të mëdha të vendit tonë. Lugina është e bukur, por na mungojnë burimet njerëzore”, thotë ajo.
Tako theksoi gjithashtu nevojën për zhvillim të qëndrueshëm.
“Lumi është i yni dhe ai u përket të gjithëve, por nevojiten ende kufizime për të ruajtur biodiversitetin e tij dhe botën ujore që ai ka. Ndërsa statusi i parkut kombëtar është një hap i rëndësishëm, zbatimi dhe vigjilenca janë vendimtare për të ardhmen e lumit”, thotë ajo.
Ditën tjetër e kalova duke u larë në burimet e nxehta në Bënjë (të famshëm jo vetëm për ujërat e tyre të ngrohta qetësuese, por edhe për Urën simbolike shekullore të Kadiut të epokës osmane) përpara se të ecja me vozitje 20 kilometra deri në qytetin e Këlcyrës.
Prej këtu, lumi zgjerohet pak, por peizazhi mbetet dramatik me male të larta në çdo drejtim (afërsisht 70% e Shqipërisë është malore). Ndalova për të notuar dhe vura re një lundër që rrahte brenda dhe jashtë shkëmbinjve.
Bollëku i dukshëm i jetës në lumë nuk është rastësi – është rezultat i drejtpërdrejtë i një bashkëpunimi midis qeverisë shqiptare, aktivistëve vendas dhe partnerëve ndërkombëtarë si ”Patagonia”, ”EcoAlbania” dhe fushata ”Save the Blue Heart of Europe”.
Këto përpjekje kanë dhënë rezultate mbresëlënëse: ruajtja e ujërave të lumit me rrjedhje të lirë dhe habitatet e lulëzuara, rritja e ndërgjegjësimit për vlerën e tij ekologjike dhe promovimi i praktikave të qëndrueshme, të gjitha duke mbështetur mirëqenien kulturore dhe ekonomike të komuniteteve buzë lumit.
”Parku Kombëtar i lumit të egër Vjosa mbron më shumë se thjesht natyrën”, tha Thoren.
“Ai u krijua në konsultim me komunitetet lokale për të siguruar ruajtjen e peizazhit natyror dhe trashëgimisë kulturore të rajoneve nëpër të cilat rrjedh”, shton ajo.
Të nesërmen, kalova me kajak nëpër grykën e Këlcyrës, një nga pasazhet më mahnitëse të Vjosës, ku lumi rrjedh midis faqeve të thepisura të maleve dhe ujëvarave poshtë shkëmbinjve. Nga këtu, udhëtimi mori një kthesë më sfiduese pasi infrastruktura aktuale dhe ajo turistike u pakësuan. Ajo që nuk u largua, megjithatë, ishte madhështia e ashpër e peizazhit, ndërsa lumi filloi të përhapej në një rrjet të gërshetuar kanalesh gjarpërore – duke zbuluar një pamje të botës tjetër.
Olsi Nika, drejtor ekzekutiv i ”EcoAlbania” – një organizatë mjedisore në qendër të fushatës për statusin e Parkut Kombëtar të Vjosës – foli për ekuilibrin delikat midis zhvillimit turistik dhe ruajtjes: “Vjosa nuk është gati për një bum turistik. Ajo ka potencial të madh, një përzierje e natyrës dhe kulturës me trekking, rafting dhe peshkim, por është e pazhvilluar, pothuajse një faqe bosh. Ne kemi nevojë për infrastrukturë dhe plane për turizmin duke siguruar që ne ta ruajmë Vjosën për brezin e ardhshëm”.
Thellësia kulturore e rajonit më goditi të nesërmen, ndërsa eksploroja rrënojat ilire të Bylisit, një qytet në majë kodre që luajti një rol kryesor në Ilirinë e lashtë në shekullin IV para Krishtit dhe u integrua më vonë në provincën romake të Epirus Nova, e cila përfshinte pjesë të Shqipërisë së sotme dhe Maqedonisë së Veriut.
Tani një vend kyç arkeologjik me pamje gjithëpërfshirëse të luginës, muret e tij fortifikuese të ruajtura, teatri dhe tempulli shërbejnë si kujtues të së kaluarës së tij të historisë si një qendër tregtare dhe kulturore nga një epokë e shkuar.
Në ditën e fundit, moti ishte i kthjellët dhe era frynte, ndërsa unë po vozisja drejt grykës së Adriatikut.
Rrjeta të gjera vareshin nga bregu i lumit dhe një peshkatar i vetmuar me kanoen e tij kaloi përpara meje në rrjedhën e sipërme. Teksa iu afrova grykëderdhjes dhe u ktheva përtej gadishullit, dallgët goditën anën e varkës sime të vogël me një forcë të tillë saqë gati u përmbys.
Më në fund, me pajisje të zhytura në ujë të kripur, dola në det të hapur. Skena përpara meje ishte aspak befasuese: në të majtën time, bregdeti i shkretë, malet e largëta, majat e tyre të mbuluara me re; në të djathtën time, horizonti i pafund i Adriatikut. Për ato kilometrat e fundit, ndjeva një qetësi të thellë medituese – një dorëzim i plotë ndaj fuqisë së botës natyrore.
I lashë valët të më çonin në breg, gjeta një shteg kthimi drejt qytetërimit, duke kaluar disa bunkerë të epokës komuniste të mbushur me grafite dhe zbrita në qytetin e Vlorës.
Me përfundimin e aventurës sime, arrita në dy konkluzione aq të qarta për mua sa edhe ujërat e lumit.
Së pari, përcaktimi i Vjosës si Parku i parë Kombëtar i Lumit të Egër në Evropë përfaqëson jo vetëm një fitore ekologjike për Shqipërinë, por edhe një shembull bindës për përpjekjet mjedisore që mund të shtrihen shumë përtej kufijve të Ballkanit.
Statusi i saj ka potencialin të krijojë një precedent frymëzues: ruajtjen e lumenjve natyrorë të pandërprerë dhe ekosistemeve të ndërlidhura që ata mbështesin, ndërkohë që mbrohet nga kërcënimet si zhvillimi i tepërt, ndotja dhe humbja e habitatit.
”Ky park kombëtar krijon një model sesi duhet ruajtur natyra”, shpjegoi Nika.
“Është një sistem lumor i gjallë që rrjedh lirshëm nga burimi në det pa ndërhyrje njerëzore – jashtëzakonisht i rrallë sot. Që ky model duhet të vijë nga një vend i vogël me probleme të tij të mëdha duhet t’i japë shpresë pjesës tjetër të Evropës”, thekson ajo.
E dyta?
Fakti që Vjosa është një nga thesaret natyrore të Evropës, falë jo pak përpjekjeve të palodhura të grupeve të ruajtjes që punojnë në prapaskenë dhe atyre që jetojnë dhe punojnë përgjatë brigjeve të saj, duke siguruar që ajo të mbetet e paprishur.
Siç kishte thënë Ana atë ditën e parë në Çarshovë: “Shpresoj që lumi të mbetet ashtu siç ka qenë gjithmonë dhe si është tani – natyral dhe i egër”./ atsh
