Nga Toni Gogu
Në një ditë të zakonshme plenare, me dosje ligjesh mbi tavolinë dhe me zërin e sallës që herë ngrihet, herë bie, vendosa të bëj një shmangie të pazakontë: të dal nga Kuvendi dhe të hyj në Bibliotekën Kombëtare.
Në pamje të parë, duket si një lëvizje teknike – nga një institucion në një tjetër. Në të vërtetë ishte një udhëtim i vogël në kohë: nga debati i sotëm politik, tek një histori shumë më e gjatë se çdo legjislaturë, një histori që fillon qysh në faqet e para të gjuhës sonë të shkruar.
Shkaku ishte i bukur: hapja e ekspozitës “Koleksioni i Biblave”, ku për herë të parë ekspozohen mbi 400 Bibla të rralla të mbledhura nga mesi i shekullit XV deri në ditët tona, të shtypura në Itali, Francë, Gjermani, Holandë, Greqi e më tej; të plotësuara me dorëshkrime të çmuara të Shkrimit të Shenjtë.
Por shkaqet e vërteta të një udhëtimi të tillë janë gjithmonë më të thella se sa ftesa zyrtare e Drejtorit te Bibliotekës, Zotit Pirro Misha, te cilin e falenderoj përzemërsisht për organizimin e ekspozitës.
Për mua, Bibla nuk është thjesht “libri i besimit”. Shumë përpara se të merrja përgjegjësi publike, unë jam ulur pranë Biblës si student i së drejtës. Tema e diplomës sime, në fillim të viteve ’90, ka qenë historia e institucioneve të Izraelit të lashtë dhe e së drejtës së dokumentuar në Bibël. Këtë tekst, që shumëkush e sheh vetëm si libër feje, unë e njoha fillimisht si libër ligji: aty ku ligji, mëshira, falja dhe drejtësia nuk përjashtojnë njëra-tjetrën, por dialogojnë.
Më vonë, në fund te viteve ‘90 dhe përgjatë viteve 2000, pata një tjetër privilegj: të shërbej si anëtar i Shoqërisë Biblike Ndërkonfesionale të Shqipërisë. Dhe aty pashë nga afër një skenë që nuk e harroj dot lehtë: një prift katolik, një prift ortodoks dhe dy pastorë protestantë të ulur rreth të njëjtës tavolinë, mbi të njëjtin tekst, duke punuar fjalë për fjalë, varg për varg, mbi përkthimin e Biblës nga gjuhët origjinale.
Nga kjo tryezë doli përkthimi me titull domethënës “Së bashku”. Jo vetëm për faktin që është fryt i punës së përbashkët të tre traditave të kishës, organizuar me mjeshtëri nga Shoqëria Biblike Ndërkonfesionale, por sepse simbolizon diçka që ne shpesh harrojmë: në Europë feja ka qenë shpesh pretekst ndarjeje, kurse në Shqipëri ka pasur momente të fuqishme ku besimi në Zot është bërë arsye bashkimi.
Kjo nuk është normale as në botën e shoqërive biblike. Rasti shqiptar konsiderohet unik: tre tradita të ndryshme që, në vend se të prodhojnë tre përkthime “konkurente”, zgjedhin të ulen në një tryezë dhe të ofrojnë një tekst të përbashkët për shoqërinë.
Por kjo histori nuk nis me ne. Ne jemi, në rastin më të mirë, vazhdim i një tradite shumë më të vjetër.
Shpesh e harrojmë se gjuha jonë e shkruar ka hyrë në histori duke i folur Zotit. Gjon Buzuku, me Mesharin e tij, është dëshmia e parë e madhe: aty shqipja është gjuha e lutjes, e bekimit, e lajmërimit të mbretërimit të Zotit.
Shekuj më vonë, Vangjel Meksi do të përkthente tekstin e Dhiatës së Re, shkruar shqip me shkronja greke, të cilin nuk do arrinte t’a shihte të botuar. Derisa mbërrijmë te Kostandin Kristoforidhi, i cili jo vetëm përkthen, por edhe e pastron, ndreq e forcon shqipen. Bibla, në duart e tij, kthehet në një lloj laboratori ku provohen fjalë, ritme, struktura. Është domethënës fakti që Shoqëria Biblike Angleze, që e kontaktoi Kristoforidhin, pranoi të sponsorizonte një abetare të gjuhës shqipe – jo ngaqë kishte objekt pune librin shkollor, por sepse Kristoforidhi i bindi se pa një abetare, njerëzit nuk mund të lexojnë Biblën.
Në këtë kuptim, mund të themi pa rënë në patetizëm se:
shqipja u mësua të shkruhet duke folur me Zotin.
Hapat e parë të gjuhës sonë të shkruar, hapen në faqet e teksteve biblike e liturgjike.
Kjo linjë vazhdon me familjen Qiriazi, Fan Nolin dhe me gjithë ata emra që sot ndoshta i njohim si shënime në anashkrime historish.
Ekspozita “Koleksioni i Biblave” nuk tregon vetëm anën e ndritshme të kësaj historie.
Ka edhe një korridor të errët, që nuk mund ta anashkalojmë.
Nga viti 1967 deri në vitin 1990, Bibla u bë “libër i ndaluar” në Shqipëri.
I njëjti libër që qëndron në themelet e letërsisë perëndimore, që ka frymëzuar art, muzikë, pikturë, jurisprudencë, u trajtua si rrezik për shtetin ateist. Jo vetëm Bibla, natyrisht, por ajo është simboli më i thjeshtë për t’u kuptuar.
Kam dëgjuar rrëfimin e një mësuesi matematike në Berat, i burgosur vetëm sepse në shtëpi iu gjet një Ungjill. Nuk ishte agjitator politik, as organizator klandestin; thjesht lexonte një libër që shteti e kishte shpallur të papranueshëm.
Nëse dikur fjala e parë e shkruar shqip ishte Bibla, në atë periudhë kjo fjalë u fut në bodrum, u dogj, u sekuestrua, u kriminalizua. Nga “libri i parë” u bë “libri që nuk duhej parë”.
Prandaj ka diçka të pazëshme, por të fuqishme, në faktin që sot, në Bibliotekën Kombëtare, ekspozohen qindra Bibla – të vjetra e të reja. Të restauruara, të dokumentuara, të vendosura në vitrina me dritë. Ka një lloj drejtësie të vonuar në këtë kthim nga bodrumi në vitrinë.
Sot Shqipëria është një shoqëri shumë më e larmishme se sa mund të duket në pamje të parë. Kemi të krishterë të të gjitha traditave, myslimanë, bektashinj, ateistë, agnostikë, njerëz që përkufizohen si “shpirtërorë, por jo fetarë”, madje edhe individë të besimeve të tjera që jetojnë e punojnë në vendin tonë.
Në një ambient të tillë, është e lehtë të ngatërrojmë dy qëndrime të kundërta:
– shoqërinë që ka frikë nga librat,
– dhe shoqërinë që i beson vetes mjaftueshëm sa t’i ekspozojë librat, t’i vendosë në dritë dhe t’i diskutojë.
Unë besoj se ne duhet të zgjedhim të dytën.
Një shoqëri e pjekur nuk ka frikë nga librat. Nuk ka nevojë t’i kyç me çelës, nuk ka nevojë t’i censurojë, nuk ka nevojë t’i demonizojë. Një shoqëri e pjekur i ruan, i studion, i kritikon, i lexon e i rilexon, i sheh edhe nga jashtë, edhe nga brenda.
Në këtë kuptim, “Koleksioni i Biblave” nuk është ekspozitë “vetëm për besimtarët”. Është ekspozitë për të gjithë:
– për besimtarin e krishterë që dëshiron të shohë rrugëtimin e tekstit të tij të shenjtë;
– për ateistin që dëshiron të kuptojë nga e ka marrë kaq ndikim kultura perëndimore;
– për studentin e gjuhësisë që ndjek evolucionin e shqipes;
– për juristin që kërkon rrënjët e konceptit modern të ligjit;
– për historianin që lexon nëpër faqe fatet e një kombi të vogël në një kontinent të trazuar.
Ata që kanë punuar me këto tekste – përkthyesit, redaktorët, botuesit, restauruesit, ruajtësit në kohë ndalimi – meritojnë sot mirënjohje. Jo vetëm si “heronj besimi”, por edhe si shërbestarë të gjuhës dhe kulturës sonë.
Ekspozita do të qëndrojë e hapur deri më 19 dhjetor 2025.
Nuk është vetëm një lajm kulturor në kalendarin e fundvitit; është një ftesë për një takim me veten.
Nëse vendos ta vizitosh, do të të sugjeroja ta bësh me tri pyetje në mendje:
Çfarë i ka bërë ky libër gjuhës sonë?
Çfarë i ka bërë këtij libri historia jonë?
Çfarë mund të më mësojë sot, edhe nëse nuk besoj si personat që e kanë shkruar?
Për secilin prej nesh përgjigjet do të jenë të ndryshme. Por fakti që mund t’ua bëjmë vetes këto pyetje lirshëm, në mes të Tiranës, në një Bibliotekë Kombëtare ku dikur një libër i tillë nuk lexohej dot publikisht, është vetë një shenjë shprese.
Nga “libër i parë” në “libër i ndaluar”, e sot në “libër i ekspozuar”, udhëtimi i Biblës në shqip është një pjesë e rëndësishme e historisë sonë. Dhe, po, unë vazhdoj të besoj se:
shqipja ka mësuar të shkruhet duke folur me Zotin.
Tani është radha jonë të mësojmë të lexojmë, me guxim, me mendje të hapur dhe me respekt, librat që dikur i kemi fshehur në errësirë.
