Dy shkrimtaret debatojnë për censurën, propagandën, historinë tonë të shkruar në mënyrë të njëanshme dhe kohën e populizmave
Kujtimet e Lea Ypi në librin e saj “Të lirë” evokojnë fëmijërinë e saj në Shqipëri, para dhe pas rënies së komunizmit. Libri Indignity, (del ne treg ne Angli ne 4 shtator) rindërton jetën e gjyshes së saj, e cila mbërriti në Tiranë nga Selaniku si një grua e re dhe u përfshi në jetën politike të vendit. Aktualisht, ajo kontribuon tani në katedrën “Ralph Miliband” për politikë dhe filozofi në London School of Economics. Ndërsa shkrimtarja turke Elif Shafak është autore e më shumë se 20 librave, si fiksion ashtu edhe jofiksion.
Të dyja këto shkrimtare biseduan përmes videocall-it Ypi duke udhëtuar për në Indi ndërsa Shafak në shtëpinë e saj në Londër në bashkëbisedim mbi kërcënimin e censurës dhe ngritjen e populizmit, sfidat e të qenit shkrimtare me identitete të shumta dhe rëndësinë e përfaqësimit të ngjarjeve historike komplekse në veprat e tyre.
Elif Shafak: Kjo është epoka e ankthit. Ka kaq shumë pasiguri, në lindje apo në perëndim, tek të rinjtë apo të moshuarit, kaq shumë njerëz janë të shqetësuar tani, është një gjë që e ndjen në ajër. Pikërisht për këtë mendoj se në shumë mënyra kjo është një epokë e artë për demagogjinë, për demagogët populistë që të hyjnë në skenë duke thënë: “Besoni tek unë. Do t’ua bëj gjërat të thjeshta.”
Lea Ypi: Ajo që më bie në sy është kontrasti mes jetës vërtet të pasur që gjen në letërsi ose në mjediset akademike, dhe banalitetit të politikës. Në letërsi eksperimentohet me gjinitë, me kulturat, me gjuhët, dhe krijohet kjo ndjenjë kompleksiteti. Ndërsa në politikë ndodh pothuajse e kundërta, gjithçka ka të bëjë me thjeshtësinë. Është vetëm çështje përqëndrimi tek mesazhi, që të mos bëhet shumë kompleks. Ai duhet të jetë i shkurtër. Duhet të jetë shumë i thjeshtë, deri në kufijtë e banalitetit. Dhe gjithnjë e më shumë, është edhe përjashtues. Ka një tendencë në diskursin politik bashkëkohor për të thënë: OK, të dëbojmë migrantët – sikur vetëm një shoqëri homogjene mund të sjellë drejtësi.
ES: Është e rëndësishme të flasim edhe për censurën. Jo vetëm për presionet që vijnë nga jashtë ose nga lart, por edhe nga brenda: pra për autocensurën. Si e kapërcejmë atë? Unë vij nga një vend ku fjalët janë të rënda. Çdo gjë që shkruan – për seksualitetin, gjininë, kujtesën, historinë – mund të ofendojë autoritetet. Këtë e përjetova kur një nga romanet e mi, “Bastardja e Stambollit”, u padit në gjyq: ai tregon historinë e një familjeje armene amerikane dhe një familjeje turke përmes syve të grave, por trajton kujtesën, amnezinë dhe tabunë më të madhe në Turqi ende edhe sot, që është gjenocidi armen. Kur romani u botua, prokurori kërkoi tre vjet burg. Fjalët e personazheve imagjinarë u sollën në gjykatë si prova. Dhe gjatë atyre kohëve, kishte njerëz që digjnin flamuj të BE-së, pështynin mbi fotografinë time, e digjnin atë, më quanin tradhëtare.
Vite më vonë, dy nga librat e mi u hetuan për krimin e “pornografisë”: “10 minuta 38 Sekonda në këtë botë të çuditshme”, sepse ka për personazh një punëtore seksi në të, ndërsa tek “Shikimi” sepse trajton tema si abuzimi ndaj fëmijëve, në një vend ku kemi nuse fëmijë – që sipas meje do të thotë abuzim ndaj fëmijëve. Arsyeja pse e përmend këtë është sepse këto janë realitetet e shoqërive nga vijmë. Duhet të krijojmë një hapësirë për veten ku i harrojmë këto. Sepse po të fillojmë të mendojmë: “A do të ofendohen njerëzit? A do të mërziten autoritetet?” – atëherë nuk mund të shkruajmë asnjë fjali.
LY: Ajo që ka qenë e rëndësishme për mua, duke u rritur në Shqipëri dhe duke kaluar nga komunizmi në periudhën post-komuniste ka të bëjë me faktin se të jetosh në një shoqëri totalitare të bën jashtëzakonisht të ndjeshëm ndaj çdo lloj propagande, gjatë gjithë kohës. Unë e kapërceva pa traumë momentin e kapërcimit nga një botë e palirë, në të qenit pjesë e botës së lirë. Gjithmonë ka qenë çështje vigjilence – për të parë ku ka censurë, manipulim ideologjik apo propagandë, madje edhe kur ndodh në vende që në fillim duken krejtësisht të padëmshme.
Gjithmonë duhet menduar për atë që mungon në shoqërinë ku jeton: ku është boshllëku në demokraci? Ne mburremi me lirinë tonë, por në të njëjtën kohë bashkëjetojmë me politikanë dhe vendimmarrës që në mënyrë kaq të qartë kufizojnë lirinë e të tjerëve kudo.
Ne kemi një shprehje në Shqipëri: “Stambolli digjet dhe kurva krihet.” Ke frikë se ndonjëherë ajo që bën është krejtësisht e parëndësishme, por i thua vetes: puna ime është vetëm të jem kritike, të ushtroj presion, të mbaj mend, të përpiqem t’i bëj njerëzit të mendojnë për mënyrën si e kaluara formëson të ardhmen, si këto ide përsëriten, dhe si këto konflikte politike në të tashmen kanë të gjitha një histori, që vjen nga trauma të pazgjidhura të së shkuarës.
ES: Ne kemi kaq shumë gjëra të përbashkëta: temat, subjektet që trajtojmë, gjeografitë nga vijmë, por edhe heshtjet ku gërmojmë. Mendoj se për të dyja kujtesa është e rëndësishme – jo për të mbetur të ngujuara në të shkuarën, por sepse pa kujtuar nuk mund ti ndreqim gjërat.
LY: Duhet të kuptojmë se çdo zë që bërtet është gjithmonë rezultat i një raporti forcash. Kjo ishte përvoja ime me shkrimin e librit tim të fundit, që ka të bëjë me gjyshen time. Duke qëmtuar në arkiva vura re se ishte shumë e vështirë të hulumtoje për një grua që kishte jetuar në vitet 1920 dhe 1930. Ajo u rrit në Selanik, një qytet që vazhdonte të ishte shumë kulturisht osman. Ai sapo ishte bërë pjesë e shtetit të ri grek, i cili kishte përcaktuar plotësisht diskursin e asaj që donte të tregonte dhe si duhej të tregohej.
Nëse mbështetesh tek burimet zyrtare, të gjitha kanë agjendat e tyre – dhe mënyra se si e ndërtojnë arkivin, mënyra se si e shkruajnë historinë, madje edhe mënyra se si formësojnë traditën letrare gjithmonë ka një agjendë, zakonisht atë të njerëzve në pushtet. Pra, si ta sfidosh këtë? Mendoj se vetëm kur letërsia bëhet rezistencë mund ta sfidojë, por duhet të ketë qëllimisht këtë synim.
ES: Mendoj se të jesh shkrimtar është pak si të jesh arkeolog gjuhësor: duhet të gërmosh midis shtresash të rrëfimeve, por edhe midis shtresave të harresave. Sigurisht, kur flasim për perandorinë osmane, kemi parasysh një perandori multietnike, shumëgjuhëshe, multireligjioze që zgjati mbi 600 vjet. Është jashtëzakonisht komplekse, dhe natyrisht rrëfimi ndryshon sipas këndvështrimit të atij që e tregon, por e rëndësishme është gjithashtu duhet të pyesim: kush nuk është lejuar ta tregojë historinë? Kjo është qëllimi që na intereson.
Pra, mënyra si mësohet historia osmane në shkolla – dhe unë kam ndjekur shkolla turke – ka boshllëqe, dhe ato boshllëqe pothuajse gjithmonë mbushen me ultranacionalizëm, ndonjëherë ultrafetari, apo nostalgji perandorake që flet për madhështinë e dikurshme. Ajo mund të përmblidhet në devizën: kudo që shkonim sillnim drejtësi dhe civilizim. Por sapo pyet: mirë, po për gratë? Si ishte perandoria osmane për një prostitutë, për një konkubinë në harem, për një fshatare pa qasje në pushtet apo autoritet? Heshtje e madhe. Ose kur pyet për minoritetet: ndoshta një mullixhi hebre, një fshatar kurd, një fermer arab, një marinar grek. Si ishte perandoria për ta? Ose një argjendar armen? Përsëri, heshtje e madhe.
Lea Ypi: Mund të shtoj se mua nuk më pëlqen kur shkrimtarët predikojnë apo japin leksione. ndaj kësaj duhet të jemi të kujdesshëm. Letërsia ka një funksion demokratik vetëm sepse ajo nuk predikon. Po të predikonte, do ta humbiste atë. Po ti thuash lexuesit: “Ja si duhet ta shohësh botën, kjo është e drejta, kjo është e gabuara”, atëherë bëhesh autoritar. Dhe në atë moment, letërsia humb fuqinë e saj për të vazhduar me lexuesin. Unë nuk mendoj se një libër përfundon kur shkrimtari e shkruan; ai vazhdon të shkruhet në mënyrën si pritet, si diskutohet, si temat e tij ushqejnë debatet shoqërore e kulturore më gjerë.
Kur Free doli, njerëzit më dërgonin një foto të [presidentit turk] Erdogan me librin gjatë një samiti për traktatin e paqes Armeni–Azerbajxhan. Ishte e pakëndshme, sepse e shihje librin dhe e dije si e kishe shkruar, çfarë kishe dashur të shprehje, e gjitha kishte të bënte me lirinë – dhe papritur e shihje në duart e figurave thellësisht autoritare. Në çdo shoqëri ka politikanë që përvetësojnë artin, por prirja ime është të them: “Po, por kjo është gjithashtu pjesë e historisë së librit.”
Shqipëria është një vend i paqartë, dhe unë vetë kam një qëndrim të paqartë ndaj saj; mua nuk më pëlqen të jem vetëm shkrimtarja që shkruan për Shqipërinë, për komunizmin, për jetën nën totalitarizëm dhe më pas në kapitalizëm. Ajo që e bën këtë vend të veçantë për mua – dhe jam e sigurt se kështu do ishte për këdo – është se është një vend i vogël nga ku mund të rindërtosh botën. Shqipëria ka qenë pjesë e perandorisë osmane, por qyteti im i lindjes, Durrësi, ishte qytet romak. Ka një nga amfiteatrot më të mëdha në Ballkan. Para kësaj ishte qytet helenik. Më pas u bë qendër bizantine. U pushtua nga Venediku. Pra, në këta 100 metra katrorë në qendër të qytetit, ke mijëra vite histori evropiane.
Unë gjithmonë qesh kur dëgjoj diskutimet për hyrjen në BE, sepse them: kur nuk kemi qenë të prekur nga Evropa? Kur na ka lënë Evropa vetëm?
ES: Është një përvojë e rëndë të jesh romancier në Turqi, por grua romanciere është akoma edhe më e rëndë, sepse duhet të përballesh me doza shtesë të mizogjinisë dhe patriarkatit. Nuk dua të jap një tablo krejtësisht të zymtë, por dua të jem e sinqertë: në njërën faqe të godasin, dhe ti ndjen dhembe gjithmonë; ama nga faqja tjetër ju puthin, sepse lexuesit vijojnë ti’u lexojnë. E shkruara ka rëndësi, sidomos në vende ku demokracia është në rënie. Nëse një vend ecën mbrapsht, paradoksalisht letërsia dhe arti bëhen edhe më të rëndësishme. Kështu që ekzistenca është e ndarë mes dhimbjes dhe shpresës.
LY: Nuk e di nëse është shenjë dekurajuese e kohëve tona fakti që kemi kaq shumë debate interesante në botën e kulturës, por që nuk pasqyrohen në asgjë që ndodh në botën politike, ku përkundrazi, mbizotërojnë thjeshtësia, reduktimi dhe përjashtimi. Si është e mundur që ende nuk kemi gjetur mënyrën për t’i lidhur të dyja?
ES: Unë nuk mund ta harroj kurrë faktin që jam emigrante në Britani. Por njësoj, unë besoj fort në identitete të shumëfishta. Sigurisht, të qenit turke është një pjesë e madhe e punës sime dhe e asaj që jam, por Britania më ka dhënë shumë. Gjuha angleze më ka dhënë shumë, dhe shkruaj në këtë gjuhë prej më shumë se 20 vitesh. Si mund ta mohoj që më dha një ndjenjë përkatësie? Por unë dua ta mendoj veten si një qytetare e njerëzimit, një qytetare e botës – diçka që në këtë epokë të demagogjisë populiste është përçmuar. Na thuhet se nëse je qytetar i botës, je qytetar i askundit. Dhe unë dua ta sfidoj këtë. Mendoj se është e gabuar. Jetojmë në një epokë shumë komplekse. Sfida të mëdha globale na presin, dhe gjithçka – nga kriza klimatike, te mundësia e një tjetër pandemie, te thellimi dhe zgjerimi i pabarazive – tregon sa thellësisht të ndërlidhur jemi./The Guardian
